[ Pobierz całość w formacie PDF ]
WACŁAW FELCZAK, TADEUSZ WASILEWSKI
HISTORIA JUGOSŁAWII
WROCŁAW • WARSZAWA • KRAKÓW • GDAŃSK • ŁÓDŹ
ZAKŁAD NARODOWY IMIENIA OSSOLIŃSKICH
WYDAWNICTWO
1985
Okładkę, obwolutę i wyklejkę projektował
JACEK SIKORSKI
Redaktor Wydawnictwa
EWA RACZKOWIAK
Redaktor techniczny
JACEK SIKORSKI
© Copyright by Zakład Narodowy im. Ossolińskich — Wydawnictwo, Wroclaw 1985
Printed In Poland
ISBN 83-04-01638-9
Zakład Narodowy im. Ossolińskich — Wydawnictwo, Wrocław 1985. Nakład: 30000
egz. Objętość: ark. wyd. 41,20,
ark. druk. 35,75. ark. Al 45. Papier offset kl. III, 80g, 66x98. Oddano do składania
1983 06 15. Podpisano
do druku 1985 02 12. Druk ukończono w kwietniu 1985.
Wrocławska Drukarnia Naukowa. Zam. 2247/83-Z-7
Cena zł 520.-
OD AUTORÓW
ODDAJĄC w ręce czytelników pierwsze polskie opracowanie
dziejów Jugosławii, pragniemy zwrócić uwagę na szczególnie trudne zadanie, jakie
stanęło przed autorami. Zjednoczone państwo Jugosłowian istnieje dopiero od 1918 r.,
do tego czasu nie było państwa jugosłowiańskiego, tak jak nie było i nie ma narodu
jugosłowiańskiego. Historia Jugosławii jest zatem historią narodów jugosłowiańskich,
dziejami ludności żyjącej na obszarze dzisiejszej federacyjnej republiki Jugosławii. Ten
związek federacyjny tworzą cztery narody: serbski, chorwacki, słoweński i macedoński.
Każdy z tych narodów miał indywidualne wejście w dzieje, odrębny proces
kształtowania życia narodowego i własną drogę do państwowości.
Dopiero w XIX w., opierając się na rozbudzonej świadomości wspólnego
pochodzenia, narody południowosłowiańskie zaczęły szukać między sobą dróg
zbliżenia i tworzyć koncepcje utworzenia w przyszłości wspólnego państwa. Pojawiły się
nawet tendencje do wyrównywania różnic kulturowych, językowych i politycznych, jakie
wytworzyła historia, a jakie utrudniały budowanie jednolitego państwa narodowego.
Próby takie, chociaż w pewnych okresach były dość intensywne, skończyły się
niepowodzeniem. Nie dało się więc wymazać długotrwałego procesu historycznego i w
miejsce czterech utworzyć jeden naród jugosłowiański. Co więcej, okazała się
konieczność uszanowania żywych tradycji historycznych także i w dziedzinie czysto
administracyjnej. Dowodem tego jest fakt, że państwo czteronarodowe podzielone jest
na sześć republik, to znaczy, że obok republiki słoweńskiej, chorwackiej, serbskiej i
macedońskiej istnieją jeszcze republiki Czarnogóry oraz Bośni i Hercegowiny, a więc
dwóch krain, które do 1918 r. rozwijały się jako odrębne od pozostałych jednostki
publicznoprawne.
Tę złożoność dziejów Jugosławii pogłębia jeszcze fakt, że przez obszar państwa
przechodzi granica między kulturą wschodnią (bizantyńską) a zachodnią (łacińską), że
ludność mówi trzema wykształconymi językami literackimi: serbsko-chorwackim,
słoweńskim i macedońskim, i — co w procesie historycznym nie było również bez
znaczenia — że pod względem religijnym ukształtował się tam podział na wyznanie
rzymskokatolickie, prawosławne i islam. Pierwsze zdobyło wyznawców w Słowenii i
Chorwacji, a także w części Bośni, drugie obejmuje wszystkie kraje serbskie i
Macedonię, trzecie pozostało jako relikt
5
panowania tureckiego, zwłaszcza na terenie Bośni i Hercegowiny i Kosowo-Metohii.
Do tych różnic politycznych i kulturowych trzeba jeszcze dodać znaczne
zróżnicowanie kraju, występujące w przeszłości, a i dziś jeszcze widoczne, w dziedzinie
ekonomicznej. Pod tym względem Jugosławia, w chwili kiedy ukształtowała się jako
zjednoczone Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców, przedstawiała obraz daleko
idącej rozpiętości i różnic, zwłaszcza między uprzemysłowioną północą a zacofanym
gospodarczo południem.
Na kartach tej książki wypadło wyjaśnić genezę i przyczyny tej różnorodności, bo
właśnie w przeszłości należy szukać jej korzeni. Kraje dzisiejszej Jugosławii w ciągu
wieków podlegały z zewnątrz jednocześnie lub kolejno ekspansji różnych systemów
polityczno-społecznych i odmiennych formacji kulturalnych: bizantyjskiej, rzymskiej,
włoskiej, niemieckiej, węgierskiej, a przede wszystkim tureckiej, z których każda
wywarła znaczny wpływ i pozostawiła trwałe ślady. Ale czy tylko w przeszłości, w
warunkach ekspansji i zaborczości sąsiadów należy szukać uzasadnienia takiego stanu
rzeczy l
Wystarczy spojrzeć na mapę fizyczną Jugosławii, aby zrozumieć, że ukształtowanie
powierzchni nie mogło nie być bez wpływu na rozwój partykularyzmu i zróżnicowania
kulturowego i ekonomicznego poszczególnych krain.
Jugosławia to w 2/3 kraj górzysty. Na pomocy rozciąga się pasmo Alp Słoweńskich,
na południu gór macedońskich, a w centrum równolegle do brzegów Adriatyku i w
nieznacznej od niego odległości przebiega łańcuch Gór Dynarskich. Niziny nad Drawą i
Sawą są izolowane od morza zaporą dynarską, która spełnia też tę samą funkcję dla
wąskiego pasa nizin nad Adriatykiem i jego wysp i wysepek.
Góry Dynarskre stanowiły też zaporę dla ekspansji tureckiej, która zatrzymała się w
Bośni, i dla ekspansji włoskiej (weneckiej), która nie wyszła poza Dalmację i Istrię.
Otwarte niziny na północnym wschodzie umożliwiły ekspansję Węgier na obszar
chorwacko-slawoński. a doliny rzek w Alpach — ekspansję Niemców austriackich na
ziemie słoweńskie w Styrii, Karyntii i Krainie.
Nie będzie też przesady w stwierdzeniu, że tak urozmaicone ukształtowanie
powierzchni przeszkadzało wytworzeniu się jednolitej państwowości na tym obszarze, a
zapewne także utrudniało zjednoczenie kilku państw wczesnośredniowiecznych w jeden
organizm państwowy Słowiańszczyzny Południowej. Nie trzeba też dodawać, że inaczej
musiała się rozwijać kultura na żyznych nizinach nad Sawą i Dunajem, niż na
krasowych Górach Dynarskich, czy wreszcie w klimacie śródziemnomorskim w
Dalmacji. Inaczej na szlakach handlowych wzdłuż spławnych rzek, a inaczej w
zamkniętych i niedostępnych górach. Dopiero współczesna technika pozwala
przezwyciężać te trudności, a nawet czerpać z nich korzyści (turystyka). W przeszłości
ukształtowanie powierzchni, naturalne warunki geofizyczne determinowały rozwój
ludności tych rejonów we wszystkich dziedzinach i kierunkach.
6
Z powyższych względów Historia Jugosławii nie może być pisana
tak, jak są pisane dzieje Polski czy Francji, a nawet dzieje Włoch, także przez dłuższy
okres rozbitych politycznie. W przeciwieństwie do Jugosławii na terenie Włoch
ukształtował się jeden naród włoski z jednym językiem literackim i z jedną kulturą
ogólnowłoską. Dzieje Jugosławii potoczyły się inaczej, właśnie te sprawy wyjaśniamy na
kartach tej książki.
Historia Jugosławii jest więc historią poszczególnych narodów
południowosłowiańskich, a nawet poszczególnych regionów, które w przeszłości
skazane były na odrębne życie. Pisać dzieje Jugosławii to tak, jakby przedstawiać bieg
kilku rzek, które biorą początek u jednego źródła, lecz płyną oddzielnie, odrębnymi
korytami, aby ostatecznie znaleźć ujście we wspólnym morzu. Nie ułatwia to
czytelnikowi śledzenia dziejów wszystkich narodów, krain i regionów jednocześnie. Lecz
innych możliwości przedstawienia przedmiotu nie ma, jak nie ma innej syntezy.
Wydaje się jednak, że czytelnik w tej barwnej mozaice odnajdzie bez trudu obraz
czegoś, co przecież jest całością, i to nie dopiero w kształcie dzisiejszej zjednoczonej
Jugosławii, lecz i w odległej przeszłości, kiedy to plemiona i szczepy jugosłowiańskie
samodzielnie weszły na arenę dziejową, a później opierały się często tym samym,
wspólnym dla wszystkich, wrogim siłom zewnętrznym. Chociaż narody dzisiejszej
Jugosławii ulegały inspiracji różnych kultur, przecież przetwarzały ich wartości na swój
sposób, stwarzając w rezultacie oryginalny obraz kultury jugosłowiańskiej, różniącej ją
od kultur sąsiednich, niesłowiańskich narodów.
Losy narodów południowosłowiańskich i ich bohaterska walka o wolność budziły
zawsze żywe zainteresowanie i sympatię Polaków. Na kartach tej książki nie pomijamy
wzajemnych związków polsko-jugosłowiańskich tak w sferze kultury, jak i w sprawach
politycznych. Z dumą należy podkreślić, że budzeniu się świadomości narodowej ludów
południowosłowiańskich towarzyszyła polska poezja romantyczna, a narodzinom idei
jugosłowiańskiej polska myśl polityczna. Widomym śladem tych oddziaływań jest
dzisiejszy hymn państwowy Jugosławii, który powstał pod wpływem naszego Mazurka
Dąbrowskiego.
Książka nasza podzielona jest na dwie części, odpowiadające przyjętej przez
historyków jugosłowiańskich periodyzacji. Część pierwszą od zarania dziejów do końca
XVIII w. opracował Tadeusz Wasilewski, który jest także autorem ostatniego rozdziału,
omawiającego czasy drugiej wojny światowej. Część drugą, od Oświecenia po rok
1941, napisał Wacław Felczak.
Wyjaśnienia wymaga pisownia imion własnych, zarówno osobowych, jak i
geograficznych, występujących w tekście. Na ogół podajemy je w ich rodzimym
brzmieniu. Jedynie niektóre imiona chrześcijańskie, zwłaszcza osób panujących,
podajemy w brzmieniu polskim. Również w wersji spolszczonej przytaczamy imiona
osób i nazwy geograficzne w wypadku występowania takich form w piśmiennictwie
polskim. Zainteresowanych czytelników odsyłamy do indeksów nazwisk oraz nazw
geograficznych i etnicznych, gdzie zamieszczona jest wersja oryginalna, jak i używana
w tekście.
7
CZĘŚĆ PIERWSZA
TADEUSZ WASILEWSKI
HISTORIA JUGOSŁAWII DO XVIII WIEKU
I. ILIROWIE, TRAKOWIE, CELTOWIE I RZYMIANIE
PRADZIEJE ZACHODNIEJ CZĘŚCI PÓŁWYSPU BAŁKAŃSKIEGO
TERYTORIUM Jugosławii, obejmujące 255 804 km2, dzieli się na trzy strefy
biegnące południkowe, równolegle do linii wybrzeża adriatyckiego. Strefę pierwszą
tworzy pas nadmorski położony między linią wybrzeża i łańcuchem Gór Dynarskich, o
klimacie śródziemnomorskim, i szeroki pas górzysty zwieńczony szczytami górskimi
przekraczającymi 2000 m, zamieszkany przez pasterzy. Oddziela on pas nadmorski od
wielkich równin tworzących krawędzie wielkiej Kotliny Panońskiej. Pas nadmorski łączył
zawsze Adriatyk z krajami starych kultur śródziemnomorskich, natomiast pas równin i
wielkie rzeki Dunaj i Sawa spajały terytorium Jugosławii przede wszystkim z Europą
Środkową. Z różnorodnością ukształtowania terenu wiązało się bogactwo i
różnorodność kultur archeologicznych odkrywanych na terytorium Jugosławii.
Ślady pobytu człowieka żyjącego w młodszym okresie paleolitu (120000—50000
p.n.e.) odkryto na kilkudziesięciu stanowiskach w północno-zachodniej Jugosławii, w
Słowenii i Chorwacji, głównie w jaskiniach, między innymi w Postojnie. Znacznie
bogatsze znaleziska świadczą o wysokim stopniu rozwoju społeczeństw żyjących w
dobie neolitu (3000—2000 p.n.e.). Są to nie tylko naczynia gliniane oraz broń i
narzędzia z kości, z kamienia, lecz także resztki dawnych osad. Najstarszą osadę
odkryto w Lepenskim Virze nad brzegiem Dunaju. Składała się ona z regularnie
rozmieszczonych pięciokątnych chat. W osadzie obok bogatej ceramiki odkryto unikalne
rzeźby kamienne. Zupełnie odmienną kulturę neolityczną, charakteryzującą się
ceramiką z wyciśniętymi ozdobami (impresso), blisko związaną z innymi kulturami strefy
nadbrzeżnej, odkryto w pasie nadmorskim i na pobliskich wyspach. Przedstawiciele tej
kultury stawali się stopniowo ludnością rolniczą.
W strefie oddzielonej od wybrzeża Górami Dynarskimi w głąb lądu rozwijała się
zupełnie odmienna kultura starczewacka (nazwana od miejscowości Starćevo), a którą
znamy najlepiej z odkryć w Zemuniku. Jej miejsce zajęła, obejmując jeszcze większe
terytorium, kultura winczańska (nazwana od stanowiska w Vinćy pod Belgradem).
Te dość jednolite kultury starszego neolitu ustąpiły w środkowym i młodszym neolicie
licznym zróżnicowanym kulturom, wśród których wyróżnia się kultura butmirska,
rozwijająca się w Bośni
11
(nazwana od stanowiska w Butmirze), posiadająca ceramikę z bogatą ornamentacją, i
kultura danilska w pasie nadmorskim. Osadnictwo neolityczne trzymało się dolin
rzecznych, ludność zajmowała się uprawą ziemi używając motyk, hodowlą kóz, owiec,
świń i bydła oraz rybołówstwem.
Na początku II tysiąclecia p.n.e. ziemie południowosłowiańskie wkroczyły w okres
używania metalu, najwcześniej miedzi w okresie przejściowym zwanym eneolitem
(2000—1800), a następnie kolejno brązu i żelaza.
W epoce brązu (1800— 1000) w pasie równin, wewnątrz lądu, etniczny skład
ludności nie uległ prawdopodobnie większym przemianom; widać wyraźnie kontynuację
kultur neolitycznych wzbogaconych narzędziami i bronią z brązu. Na południu, w
Macedonii, rozwijała się w epoce brązu kultura tumulusów (nazwana tak od kopców
wznoszonych nad grobami), stanowiąca kontynuację analogicznej późnoneolitycznej
kultury. Była ona blisko spokrewniona z kulturą ówczesnych ludów zamieszkujących
Trację i Tesalię.
Natomiast w pasie górzystym i nadmorskim rozwinęła się w epoce brązu nowa
kultura gradińska (lub kastelijerska), nazwana tak od osad (gradine) obwarowanych
kamiennymi murami i palisadami, przypisywana ludom iliryjskim, które osiedliły się
wówczas w zachodniej części Półwyspu Bałkańskiego.
Z początkiem I tysiąclecia p.n.e. ziemie południowosłowiańskie wkroczyły stopniowo
w epokę żelaza. Po wczesnej epoce żelaza, zwanej halsztacką, ziemie te weszły około
400 r. p.n.e. w epokę lateńską. Kulturę tę przyniosły ludy celtyckie, które wtargnęły
wówczas na Półwysep Bałkański. Okres lateński jest dość dobrze znany dzięki źródłom
pisanym, przede wszystkim greckim.
PLEMIONA ILIRYJSKIE. TRACKIE, CELTYCKIE
Ilirowie, tworzący wspólnie z Trakami jeden odłam ludów indo-europejskich, nie
należeli do pierwszej fali Indoeropejczyków przybyłych na Bałkany. Poprzedzili ich tzw.
Staroeuropejczycy lub Pratrakowie w III tysiącleciu p.n.e.
W epoce brązu i wczesnego żelaza zamieszkiwały już Bałkany plemiona iliryjskie i
trackie. Do głównych plemion iliryjskich należeli Norykowie i Latobici w rzymskim
Noricum, a dzisiejszej Karyntii i Styrii, Karnowie w Słowenii, Japodowie iliryjscy od
Postojny w Słowenii do rzeki Krki, Jasowie w Chorwacji, Kolapiani i Varciani w Sławonii,
Ditionowie i Dezitiatowie w Bośni, Breuci w Śremie. W pasie nadmorskim osiedlili się
Histrii w Istrii, Liburni w Lice, Dalmatowie w środkowej Dalmacji i jej górskim zapleczu,
Daorsowie i Ardiajowie nad dolną Neretwą, Pleraje w górnej Dalmacji i Dokleaci w
Czarnogórze.
Autariatowie zajmowali południowo-zachodnią Serbię i północną Hercegowinę, a
Dardanowie obszerne terytorium od Morawy do Titova Velesa nad Wardarem. Od
południa sąsiadowali z nimi Peonowie. Linkestowie zamieszkiwali równinę bitolską, a
Dazaretowie okolice Jeziora Ochrydzkiego.
12
Wschodnią Serbie zajmowało trackie plemię Tryballów, z którymi sąsiadowali od
wschodu również traccy Mezowie.
Część tych plemion, których nazwy znamy nieraz z późnych źródeł łacińskich,
stanowiła mieszaninę ludności iliryjskiej z przybyłymi później Celtami. Celtowie zaczęli
podbój ziem dzisiejszej Jugosławii około 400 r. p.n.e., posuwając się najpierw doliną
Dunaju, a następnie w ciągu IV w. z północnych Włoch. W ten sposób powstało nowe
celtycko-iliryjskie plemię Japodów z ośrodkiem w Metulum (w okolicy Bihaća),
obejmując obszerne terytorium od Słowenii do Bośni. W III w. Celtowie wznowili swą
ekspansję i dotarli w 279 r. aż do Delf, gdzie powstrzymano ich dalszy pochód. W
wyniku przemieszczeń także ludów iliryjsko-trackich powstały przede wszystkim w pasie
Równiny Panońskiej plemiona celtyckie, zakładające swe warowne miasta zwane
dunum (gród). Ziemie nad dolną Sawą i Dunajem zajęli Skordyskowie z grodem
Singidunum (gród Singosa, dzisiejszy Belgrad), w Noricum osiedli Tauryskowie.
Ludność celtycka przyniosła na Bałkany nie tylko nową kulturę materialną, zwaną
lateńską, lecz także swoją religię. Do bóstw celtyckich, czczonych również. w okresie
panowania rzymskiego, należały bogini płodności Nutrices i bogini konia Epona.
KOLONIZACJA GRECKA I PIERWSZE PAŃSTWA PLEMIENNE
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
