[ Pobierz całość w formacie PDF ]
NIKODEM BONCZA-TOMASZEWSKI,JAN BURY,SŁAWOMIR NOWACZEWSKIFENOMEN RUCHU KIBUCOWEGO*Zadaniem tej pracy jest przedstawienie historii i perspektyw, a także ideologii instytucji, która pod wieloma względami nosi znamiona fenomenu. Fenomen ów najprociej oddajš słowa Martina Bubera, wybitnego filozofa, który stwierdził, że kibuc to najbardziej udana porażka ze wszystkich utopii1. Sšdzimy, że pod słowami tymi podpiszš się wszyscy, którzy mieli okazję obserwować życie społecznoci kibucowej. Obecny materiał należy traktować jako mały ledwie przyczynek do badań nad ruchem kibucowym, zwłaszcza, że autorzy stanęli przed barierš językowš - z przyczyn obiektywnych nie do pokonania, nie moglimy więc posłużyć się opracowaniami hebrajskimi, większoć wykorzystanej literatury została napisana lub przetłumaczona na język angielski.Czym jest kibuc (w języku hebrajskim - grupa)? Z całš pewnociš nie jest jedynie gospodarstwem rolnym, nie można go również w jakikolwiek sposób porównać ze znanymi skšdinšd, a wywodzšcymi się z tego samego nurtu ideologicznego spółdzielniami rolniczymi czy kołchozami. W sformułowanym w połowie lat siedemdziesištych regulaminie Brit Hatnua Hakibbucit, czyli Federacji Ruchów Kibucowych, owš grupę okrela się jako: wolne stowarzyszenie osób w celu osiedlania, wchłaniania nowych członków i utrzymania społecznoci kolektywnej zorganizowanej wokół zasady połšczonej własnoci, pracy, równoci i współpracy we wszystkich dziedzinach produkcji* Artykuł powstał na podstawie obserwacji autorów przeprowadzonych latem 1998 roku podczas wyprawy Bliski Wschód '98 - fenomen ruchu kibucowego, częciowo sfinansowanej przez MEN oraz Fundację im. Stefana Batorego, zorganizowanej wspólnie przez SKNH UW i Koło Naukowe Arabistów, oraz na podstawie materiałów zebranych w trakcie przygotowań do niej [red.].1 Cyt. za A. Tuszyńska, Israel is a real thing, Zeszyty Historyczne" nr 99, Paryż 1992, s. 27; por. także A. Yassour, To Kibbutz Members analyze the kibbutz, University of Haifa, [b.r.w], s. X.86________________N. BONCZA-TOMASZEWSKI, J. BURY, S. NOWACZEWSKIkonsumpcji i edukacji. Kibuc jest oddzielnym osiedlem (komunš) i postrzega sie [wszystkie podkrelenia od autorów] jako integralna częć ruchu robotniczego w Izraelu, jak również jako pionier narodowego odrodzenia, którego celem jest utworzenie w Izraelu socjalistycznego społeczeństwa opartego na gospodarczej i społecznej równoci. (...) Kibuc winien zapewnić wszystkie, socjalne i kulturalne, potrzeby swoich członków1.Zwraca uwagę fakt, że kibuc traktowany jest w tym programowym tekcie nie tyle, a raczej nie tylko, podmiotowo, ale i osobowo, a więc dla ideologów ruchu jest to jednostka kolektywna.Abraham Yassour pisze nadto: Kibuc jest wspólnotš oddanš idei socjalizmu. Działa jako spójna, organiczna socjo-ekonomiczna jednostka, która zakłada produkcję i reprodukcję swojej bazy i wartoci ideologicznych oraz zapewnia dystrybucję bazy na wyłšcznie egalitarnych zasadach. (...) Próbujemy wyeliminować wszelkie nierównoci, na przykład w wykształceniu, ekonomiczne i polityczne wynikajšce z podziału władzy i przywilejów społecznych. Równy szacunek dla wszystkich potrzeb człowieka - zostawiajšc przy tym miejsce dla indywidualnych różnic i preferencji - oto nasza interpretacja wizji przyszłego społeczeństwa socjalistycznego Marksa, w którym klasy (i status) sš zniesione [tłum. nasze -N.B.-T., J.B., S.N.]3.Tyle teoria. W rzeczywistoci pod koniec lat dziewięćdziesištych w kibucach coraz trudniej doszukać się tej postulowanej, a znanej skšdinšd bardzo dobrze, urawniłowki. Zdaje się, że kolektywne funkcje kibucu zaznaczajš się głównie we wspólnej pracy, wypoczynku itp., natomiast margines indywidualizmu staje się coraz szerszy. Odchodzi się, na przykład, od kolektywnego, podobnego efebii wychowywania dzieci, rozdział pieniędzy także nie jest już równy, (na przykład menadżer kibucowej fabryki dostaje ich kilka razy więcej od zwykłego" członka itd.). W osiedlach kibucowych można spotkać twórców (malarzy, grafików, pisarzy).Niezmienne jest to, że kibuc jako owa podmiotowa, ale i osobowa, jednostka organizuje wiat swoim członkom. Obrazowo, a zgodnie z naszymi spostrzeżeniami, przedstawia to Agata Tuszyńska: Komisja kulturalna kupi ci2A. Yassour, Maintaining Ešuality in a Kibbutz-Commune, [w:] Conference on Utopias and Communes, Omaha 1978. 3 The Kibbutz-Society. Regulations of The Allied Kibbutz Movement, paragrafy 3 i 4.Fenomen ruchu kibucowego_____________________________________________87bilet do teatru, wrzuci do twojej skrzynki razem z gazetami i odwiezie na miejsce samochodem. Brudne rzeczy składasz do odpowiednich pojemników czyste i odprasowane znajdziesz w swojej przegródce. Jeli bardzo chcesz myć naczynia, możesz. Zrezygnowano z kontroli finansowej twojego budżetu. Możesz wszystko przeznaczyć na ksišżki albo podróże^.HISTORIAGdzie szukać poczštków kibucu? Czy już w czasach Mojżesza i Jozuego, kiedy Żydzi po raz pierwszy dotarli do Ziemi Obiecanej, a stało się tak tylko dlatego, że stanowili grupę? A może lepiej zastanowić się nad różnymi okresami Diaspory? Faktem jest, że Żydzi, niezależnie od tego, gdzie rzucił ich los, przez prawie dwa tysišce lat Rozproszenia byli charakterystycznš i izolowanš (chyba także przez siebie) grupę. I te wysepki gett żydowskich w różnych krajach i w różnym czasie stanowiły pierwsze sui generis kibucowe wspólnoty.Żydzi wracajšcy do Izraela w ostatnim dwudziestoleciu XIX stulecia wraz pierwszš Alijš mieli zatem swoiste predyspozycje do osiedlania się w grupach i do wspólnej pracy. Zwłaszcza, że stanowili element mniejszociowy i, co ważniejsze, ideowy. Daleko było, co prawda, jeszcze do komunistycznej wersji syjonizmu, tak charakterystycznej dla póniejszego ruchu kibucowego, ale wybór Palestyny jako docelowego miejsca emigracji z objętej pogromami Rosji był dla nielicznej grupy ostjudów wyborem ideowym. Wystarczy tylko przypomnieć, że w latach 1880-1914 wiat był wiadkiem exodusu dwóch i pół miliona Żydów z Europy Wschodniej do Ameryki.Nowoprzybyli tworzyli takie same getta, co w Europie, tyle, że na zupełnie obcej i trudnej do ujarzmienia ziemi, a oddzielali się od jeszcze bardziej różnych kulturowo Arabów. Nie czas i miejsce przytaczać tu historię owych pierwszych z pierwszych5, niewštpliwie jednak to włanie ich dowiadczenia miały wpływ na charakter przyszłego, zorganizowanego osadnictwa w Izraelu. Nie należy przy tym, oczywicie, lekceważyć wpływów coraz bardziej radykalnego, tak syjonistycznego, jak i komunizujšcego, w4 A. Tuszyńska, dz. cyt., s. 28.5 Odsyłamy do wspaniałego tekstu o pierwszych osadnikach żydowskich w Palestynie pióra Melchiora Wańkowicza, De profundis, Warszawa 1991.88______________N. BONCZA-TOMASZEWSKI, J. BURY, S. NOWACZEWSKIdużej mierze inteligenckiego elementu, jaki przybywał wraz z nowymi falami emigracji do Izraela; pamiętać również trzeba o rosnšcej przepaci między przybyszami, a ludnociš tubylczš, która to przepać doć szybko przekształciła się w jawnš i obopólnš wrogoć.Osiedlanie się w kibucach - a wczeniej w ich odpowiednikach o mniej socjalistycznym charakterze, kooperatywach, gdzie, na przykład, respektowano własnoć prywatnš (mówimy, oczywicie, o poczštkowym okresie: z czasem respektuje się jš także w kibucach) - przynosiło wiele korzyci.Kibuc był najlepszš formš osiedlenia, kolonizacji, a także bezpieczeństwa osobistego (do dzi niektóre historyczne i bezpieczne już kibuce majš charakter obozów warownych, nie tylko ze schronami, ale także umocnionymi punktami obrony, bunkrami itp., nie wspominajšc kibuców na terytoriach okupowanych, które nadal pełniš funkcję fortów), pozwalała bowiem na działanie grupy zespolonej wspólnymi celami i odpowiedzialnociš. Jednostka dawała grupie częć tego, co otrzymywała.Pozostawanie w grupie ułatwiało przejcie do pracy na roli osadnikom, z których większoć była młodymi i nie nawykłymi do charakteru i rygorów takiego zajęcia ludmi, szczególnie ważne stawało się to w ciężkich i prymitywnych warunkach zdobywania nowej ziemi.Kibuc umożliwiał też szybkš akomodację i integrację nowym osadnikom z póniejszych fal emigracyjnych. Fundamentem takiej grupy było poczucie wspólnoty każdego osadnika, a cała struktura kibucu opierała się na woluntaryzmie, bez jakiegokolwiek przymusu.Wspólnota owa, oparta na zasadzie egalitaryzmu, rzšdziła się w sposób demokratyczny własnymi prawami (miało to olbrzymie znaczenie do czasu powstania państwa żydowskiego). Istniał więc orodek władzy (oczywicie kolektywny). Równe prawa przyznawane były wszystkim, a przejawy tego widoczne były we wszystkich dziedzinach życia, na przykład równoć pomiędzy kobietami i mężczyznami, starymi" a nowymi" osadnikami, wszystkimi osadnikami niezależnie od rodzaju pracy wykonywanej w kibucu6.Pierwszy kibuc (o strukturze charakterystycznej dla tej jednostki do dzi) został założony w 1909 roku i nosił metaforycznš nazwę Degania (hebr. bławatek nadziei). W roku 1930, po wielkim rozwoju osadnictwa kibucowego6 Por. D. Leon, The Kibbutz - A Portrait from Within., Tel Aviv, 1967, s. 7-9.Fenomen ruchu kibucowego_________________________________________89w latach dwudziestych, populacja kibuców wynosiła 4,5 tysišca ludzi, co przy ogólnej liczbie 175 tysięcy Żydów żyjšcych wówczas w Palestynie dawało znaczšcy odsetek 2,57. Osiemnacie lat póniej, kiedy Herzlowskie proroctwo zawarte w Altneuland wypełniało się i powstawało pierwsze od dwu tysięcy lat państwo żydowskie, w kibucach żyło 54 221 osób. W całkowitej liczbie Żydów (758 700) w Palestynie stanowiło to największy procent (7,15) w dotychczasowej historii ruchu kibucowego7. Liczba stosunkowo duża, jeli wzišć pod uwagę, że w zwišzku ze zwiększajšcš się emigracjš Żydów do państwa Izrael odsetek ten malał (od połowy lat szećdziesištych do dnia dz...
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
