[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Feliks Prusak, Postępowanie karne - część ogólna
Rozdział I
ZAGADNIENIA PODSTAWOWE
§ l. Pojęcie, cel i funkcje prawa karnego procesowego
1. Określeń „proces karny" i „postępowanie karne" używa się zamiennie, jako symbolicznych dla opisania zespołu czynności uregulowanych ustawowo, których celem jest wykrycie sprawcy przestępstwa oraz orzeczenie w kwestii jego odpowiedzialności karnej. Nazwa „proces" nie jest jednoznaczna i bywa używana dla oznaczenia poszczególnych spraw karnych, a niekiedy jako skrót dla oznaczenia prawa karnego procesowego. Nazwa „postępowanie karne" sugerować może, iż chodzi tu jedynie o sam przebieg procesu lub o czynności podejmowane w odpowiednich stadiach postępowania. Istotę problematyki lepiej oddaje nazwa "prawo karne procesowe", bo eksponuje również stronę normatywną.
Prawo karne procesowe to zespół norm prawnych określających prawa i obowiązki organów procesowych, stron i innych uczestników postępowania karnego oraz tok czynności, których celem jest ujawnienie przestępstwa i wykrycie jego sprawcy, a także orzeczenie w kwestii odpowiedzialności sprawcy za to przestępstwo i doprowadzenie do wykonania kary. Jest to więc zbiór przepisów regulujących proces karny, przez określenie modelu czyli zespołu jego podstawowych elementów. Tymi podstawowymi elementami są: m.in. organy procesowe, strony i inni uczestnicy procesu oraz czynności procesowe.
2. Wśród przepisów prawa karnego procesowego wyróżnia się normy organizacyjno-ustrojowe. które określają status prawny, organizację i warunki istnienia oraz funkcjonowania organów procesowych a także normy określające prawa i obowiązki podmiotów procesowych, (organów, stron i innych uczestników postępowania karnego) oraz normy określające przebieg czynności. Rozważania tematyki organizacyjno-ustrojowej zostaną z konieczności w tym opracowaniu ograniczone do niezbędnego minimum. Charakter i konstrukcję modelu prawa karnego procesowego określają jego zasady procesowe jako idee wiodące, przyjęte przez ustawodawcę. Decydujące znaczenie dla określenia modelu procesu mają takie dyrektywy jak: skargowość, legalizm, jawność, prawo do obrony, prawda obiektywna, swobodna ocena dowodów, kontradyktoryjność, równouprawnienie stron.
3. W rozwoju historycznym prawa karnego procesowego rozróżniamy trzy formy procesu karnego: skargowa, inkwizycyjna i mieszana. Pod pojęciem formy rozumiemy zespół związanych ze sobą zasad (obowiązujących w danym okresie), tworzących model procesu karnego. Forma skargowa jest najstarszą formą procesu karnego, która kształtowała się w okresie powstawania państw i w okresie antycznym. Dominujące tutaj były: zasada skargowości, według której wszczęcie postępowania uzależnione było od skargi strony zainteresowanej w załatwieniu interesu prawnego oraz zasada kontradyktoryjności czyli sporu równouprawnionych stron. Zasadom tym towarzyszyły jeszcze inne zasady: bezpośredniości, ustności, prawa do obrony.
Forma inkwizycyjna ukształtowała się w średniowieczu. Obowiązywała w niej zasada śledcza (inkwizycyjna), czyli zasada monopolistycznego skupienia w ręku organu procesowego trzech funkcji: oskarżenia, obrony i rozstrzygania oraz zasady tajności i pisemności. Wyrokowanie opierało się zwłaszcza na dokumentach i pośredniości poznania.
Forma mieszana jest połączeniem elementów formy skargowej i inkwizycyjnej. W postępowaniu przygotowawczym przeważają reguły formy inkwizycyjnej, a w postępowaniu jurysdykcyjnym - zasady formy skargowej. W takiej formie mogą występować zasady przeciwstawne np. jawność i tajność, bezpośredniość i pośredniość itp.
Historia prawa karnego procesowego nie jest jednak historią przechodzenia od formy skargowej poprzez formę inkwizycyjna do formy mieszanej. Znane są wypadki przechodzenia od formy inkwizycyjnej do formy skargowej, a od formy mieszanej do formy inkwizycyjnej (np. ustawodawstwo hitlerowskie i stalinowskie). Przemienność form rozwojowych, jak i przewaga zasad tej tub innej formy w konkretnym systemie ustawowym dyktują określone stosunki społeczno-polityczne, ukształtowane w danym państwie i w danym okresie. Model procesu karnego (prawa karnego procesowego) uzależniony jest od układu tych stosunków. Zaostrzenie kursu politycznego uzewnętrznia się w skłonności nasycenia procesu elementami formy inkwizycyjnej. Liberalizacja stosunków społeczno-politycznych pociąga za sobą odchodzenie od formy inkwizycyjnej na rzecz formy skargowej lub mieszanej.
W programowym przepisie art. 2 k.p.k. ustawodawca stanowi, że celem przepisów prawa karnego procesowego jest takie ukształtowanie postępowania aby:
1) sprawca przestępstwa został wykryty i pociągnięty do odpowiedzialności karnej, a osoba niewinna nie poniosła tej odpowiedzialności,
2) przez trafne zastosowanie środków przewidzianych w prawie karnym oraz ujawnienie okoliczności sprzyjających popełnieniu przestępstwa osiągnięte zostały zadania postępowania karnego nie tylko w zwalczaniu przestępstw, lecz również w zapobieganiu im oraz w umacnianiu poszanowania prawa i zasad współżycia społecznego,
3) uwzględnione zostały prawnie chronione interesy pokrzywdzonego,
4) rozstrzygnięcie sprawy nastąpiło w rozsądnym terminie. Art.2 § 2 stanowi zaś, że, .Podstawę wszelkich rozstrzygnięć powinny stanowić prawdziwe ustalenia faktyczne".
Prawo karne procesowe ma więc na celu realizację państwowego prawa karania za przestępstwa, zgodnie z zasadą prawdy obiektywnej, a trafność represji i ujawnianie okoliczności sprzyjających przestępczości ma zapewnić efekty prewencji szczególnej i ogólnej. Prawo to spełnia rolę gwarancyjną, gdyż zabezpiecza cel procesu oraz interesy poszczególnych uczestników (np. oskarżonego, pokrzywdzonego, świadka, biegłego). Pełni też rolę porządkującą, regulacyjną albowiem koordynuje poszczególne czynności procesowe oraz zakreśla ich ramy i formy. Przepisy ustawy określają sekwencję poszczególnych czynności, regulują prawa i obowiązki uczestników procesu oraz ustalają tryb czynności postępowania przygotowawczego, porządek rozprawy głównej, formę i podstawy środków zaskarżenia. Prawo to ustala więc dla czynności w procesie karnym odpowiednie ramy i dlatego czasami używa się nazwy prawo karne formalne.
5. Przez funkcje procesu karnego najogólniej będziemy rozumieć podstawowe rodzaje kierunkowych czynności procesowych. Rozróżniamy w ten sposób trzy podstawowe funkcje procesowe:
oskarżenia,
obrony
rozstrzygania.
Funkcja oskarżenia polega na dążeniu do ukarania sprawcy przestępstwa poprzez ujawnianie przestępstw i wszczynanie ścigania ich sprawców oraz gromadzenie materiału dowodowego przeciwko osobie podejrzanej, a także skierowanie do sądu aktu oskarżenia oraz popieranie tego oskarżenia przed sądem. Funkcję tę sprawuje oskarżyciel publiczny, czasami - oskarżyciel posiłkowy albo oskarżyciel prywatny. Przedłużeniem tej funkcji może być dochodzenie powództwa cywilnego w procesie adhezyjnym.
Funkcja obrony polega na odpieraniu zarzutu i dążeniu do złagodzenia zakresu odpowiedzialności prawne) poprzez zbieranie i przedstawianie środków dowodowych przemawiających na korzyść oskarżonego oraz na dowodzeniu okoliczności korzystnych dla oskarżonego.
Funkcja rozstrzygania (sądzenia) obejmuje postępowanie dowodowe, rozpoznanie sprawy oraz wydanie rozstrzygnięcia w kwestii odpowiedzialności prawnej oskarżonego, jak również rozstrzygnięcia co do dopuszczalności procesu lub kwestii incydentalnych, a także instancyjną kontrolę decyzji.
Funkcje te spełniane są przez trzy podstawowe podmioty procesu, pomiędzy którymi zachodzą odpowiednie stosunki procesowe. Podmiotami procesu są w stadium jurysdykcyjnym: oskarżyciel, oskarżony i sąd.
Trójpodmiotowość ma jednakże różny wizerunek w zależności od stadium postępowania karnego (postępowanie przygotowawcze, jurysdykcyjne i wykonawcze).
§ 2. Źródła prawa karnego procesowego
1. Źródła prawa są to, ustanowione przez organy państwowe, formalne akty zawierające powszechnie obowiązujące normy prawne. Źródła te określane są jako źródła pozytywnego prawa stanowionego lub źródła w ujęciu normatywnym. Źródłem powszechnie obowiązującego prawa są przepisy Konstytucji, ustaw, ratyfikowanych umów międzynarodowych oraz rozporządzeń o czym stanowi KRP wart. 87 ust l.
Ustawy uchwala Sejm większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów (art. 120 Konstytucji RP z 1997 r.) W zasadzie nie ma możliwości wydawania Rozporządzeń z mocą ustawy, gdyż obecna Konstytucja nie przewiduje takiej instytucji, z jedynym wyjątkiem - w czasie stanu wojennego Prezydent RP może wydać takie rozporządzenia, ale na wniosek RM i to z zastrzeżeniem warunków przewidzianych w dalszych przepisach KRP (art. 234 § l Konstytucji z 1997 r.)
Rozporządzenia w celu wykonania ustaw i na podstawie udzielonych w nich upoważnień wydają Prezydent, Rada Ministrów, Prezes Rady Ministrów i Ministrowie (art. 142,146 ust. 4 pkt.. 2,148 pkt..2 i 149 ust. 2 KRP z 1997 r). Istotnym jest to, iż zgodnie z KRP ratyfikowana umowa międzynarodowa ogłoszona w Dz. U. stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana chyba, że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy. W zgodzie z postanowieniami Konstytucji pozostaje art. 615 k.p.k. wyłączający w określonych przypadkach stosowanie przepisów dotyczących postępowania w sprawach karnych ze stosunków międzynarodowych.
2. Podstawowym źródłem prawa karnego procesowego jest kodeks postępowania karnego z 6 czerwca 1997r. (Dz.U. nr 89 póz. 555), który wszedł w życie l września 1998 r. oraz przepisy wprowadzające k.p.k. z 6 czerwca 1997 (Dz. U. nr 89 póz. 556) ustawa o zmianie ustaw:
Przepisy wprowadzające k.k.
Przepisy wprowadzające k.p.k.,
Kodeks karny wykonawczy
I niektórych innych ustaw (Dz. U. 1997r. nr 160 póz. 1083)
3. Istotne znaczenie dla procedury karnej mają przepisy Konstytucji określając m.in. miejsce sądu wśród organów państwowych, naczelne zasady ogólnoprawne oraz podstawowe prawa i wolności obywateli. Obecnie obowiązują przepisy Konstytucji z dnia 17 IV 1997r. Po wejściu w życie nowej Konstytucji 17 X 1997 r. zmieniła się pozycja prokuratora. Utracił on status organu konstytucyjnego.
Przebieg procesu karnego w trybach szczególnych pozakodeksowych regulują odrębne ustawy:
- postępowanie karne skarbowe - l?stawa*2&-X-lS7lr. (tj. Dz.U. z 1984 nr 22 póz. 103 i późniejszymi zmianami) oraz
- postępowanie w sprawach nieletnich - Ustawa z 26 X 1982 (Dz.U. nr 35 póz.228 z późniejszymi zmianami).
Dla prawa karnego procesowego istotne są ustawy regulujące ustrój i funkcjonowanie organów procesowych i pomocniczych. Funkcjonowanie i
strukturę sądów i prokuratury regulują ustawy:
Prawo o ustroju Sądów powszechnych z 20 VI 1985 (tekst jednolity . Dz.U. 1994 nr 7 póz. 25 z późniejszymi zmianami);
o Sądzie Najwyższym z 20 IX 1984 (tj. Dz.U. 1994 nr 13 póz. 48 z późn. zm.);
o prokuraturze z 20 VI 1985 (tj. Dz.U. 1994 nr 19 póz. 70 z późn. zm.);
o ustroju sądów wojskowych z 8 VI 1972 (Dz.U. nr 23 póz. 166 z późniejszymi zmianami). Ustawy o obsłudze prawnej to:
Prawo o adwokaturze z 26 V 1982 (Dz.U. nr 16 póz. 124 z późniejszymi zmianami);
o radcach prawnych z 6 VII 1982 (Dz.U. m 19 póz. 145 z późn. zm.). Ustawy normujące działanie policji to:
Ustawy o Policji z 6 IV 1990 (Dz.U. nr 30 póz. 179 z późn. zm.);
o Urzędzie Ochrony Państwa (Dz.U. nr 30 póz. 180);
o Straży Granicznej z 12 X 1990 (Dz.U. nr 78 póz. 462 z późniejszymi zmianami);
oraz o kontroli skarbowej z 28 K 1990 (Dz.U. nr 100 póz. 442 z późniejszymi zmianami).
Znaczenie dla procesu karnego mają ustawy o
Rzeczniku Praw Obywatelskich z 15 VII 1987 (tj. Dz.U. 1991 nr 109poz.. 471)
o Głównej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu - Instytucji Pamięci Narodowej z 6 IV 1984 (Dz.U. nr 21 póz. 98 z późniejszymi zmianami);
o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego z 23 II 1991 (Dz.U. nr 34 póz. 149 z późniejszymi zmianami).
Również ważne uregulowania dla procesu karnego znajdują się w Rozporządzeniach np. określenie organów uprawnionych do prowadzenia dochodzeń oraz do wnoszenia i popierania oskarżenia w postępowaniu uproszczonym jak również zakresu spraw im zleconych dotyczące Państwowej Inspekcji Handlowej oraz Państwowej Inspekcji Sanitarnej (Dz.U. 1969/37/322 z późniejszymi zmianami).
Przepisy regulujące problemy związane z procesem karnym znajdują się w wielu innych aktach normatywnych np. w prawie prasowym.
4. Istotne dla procesu karnego są normy prawa międzynarodowego. Umowy międzynarodowe oraz powszechnie uznane zwyczaje międzynarodowe mają zastosowanie w procesie karnym przez wyraźne odesłanie do nich w przepisach k.p.k. art. 578 pkt.. 5, 579 §1 pkt.. 2, oraz art.. 615 § 1. Zagadnienie transmisji traktatu międzynarodowego do prawa wewnętrznego reguluje art. 91 KRP. Traktaty z chwilą ratyfikacji i opublikowania w Dzienniku Ustaw stanowią część krajowego porządku prawnego i są bezpośrednio stosowane, chyba że ich stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy.
Duże znaczenie dla procesu karnego mają Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z 1966 r., który Polska ratyfikowała w 1977 roku (Dz.U. 1977 nr 38, póz. 167 oraz Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 1950 r., ratyfikowana przez Polskę w 1992 roku (Dz.U. 1993 nr 61, póz. 284).
Możliwość wpływu bezpośredniego norm Konwencji na funkcjonowanie przepisów prawa wewnętrznego daje złożenie przez Polskę deklaracji o uznaniu prawa do skargi indywidualnej oraz o uznaniu jurysdykcji Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Podkreśla się, że moc wiążąca przepisów prawa międzynarodowego wynika z ich ratyfikacji oraz odbicia w prawie wewnętrznym.
5. Należy zauważyć, że w procesie stosowania prawa istotne znaczenie mają: nauka prawa oraz orzecznictwo Sądu Najwyższego. Nie są to jednak źródła prawa. Poglądy w nich wyrażone stanowią wskazówki dla praktyki, pomagające w rozstrzyganiu wątpliwości. Sąd Najwyższy odgrywa bardzo dużą rolę w prawie (nie tylko karnym) mając kompetencję ustalania powszechnie obowiązującej wykładni ustaw.
§ 3. Obowiązywanie przepisów prawa karnego procesowego w czasie i w miejscu
l. Postępowanie karne toczy się według ustawy obowiązującej w czasie przebiegu procesu. Zasada lex retro non agit dotyczy obowiązywania przepisów prawa karnego materialnego. Zgodnie z tą zasadą nikt nie może być uznany za winnego popełnienia czynu polegającego na działaniu lub zaniechaniu działania, który według prawa wewnętrznego lub międzynarodowego nie stanowił czynu zagrożonego karą w czasie jego popełnienia (art. 13 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych i art. 7 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności). Zasada więc, że prawo nie działa wstecz związana jest z czasem popełnienia czynu przestępnego. Czas ten nie ma natomiast znaczenia dla obowiązywania przepisów procesowych, bowiem w postępowaniu karnym zawsze stosuje się przepisy aktualnie obowiązującej ustawy procesowej. Zasadę tę potwierdzają przepisy szczególne k.p.k. z 1997 r. stanowiąc, że nową ustawę stosuje się również do spraw wszczętych przed dniem wejścia w życie tego kodeksu, jeżeli przepisy nie stanowią inaczej (art. 6 przepisów wprowadzających k.p.k.) oraz rozstrzygając, że w razie wątpliwości, czy stosować prawo dotychczasowe czy k.p.k., stosuje się nowe przepisy (art. l O przepisów wprowadzających k.p.k.).
Wyjątki od tej zasady związane są z toczącymi się procesami w czasie wejścia w życie przepisów nowej ustawy:
a) Czynności procesowe dokonane przed wejściem w życie nowej ustawy są skuteczne, jeżeli dokonano ich z zachowaniem przepisów poprzednio obowiązującej ustawy (art. 9 przepisów wprowadzających k.p.k.).
b) Sprawy, w których przed wejściem w życie nowej ustawy rozpoczęto rozprawę główną, toczą się do końca postępowania w danej instancji według przepisów dotychczasowych, w razie jednak odroczenia rozprawy lub ponownego rozpoznania sprawy albo po zapadnięciu orzeczenia postępowanie toczy się według przepisów nowej ustawy (art.. 8 przepisów wprowadzających k.p.k.). Ustawa karna procesowa (k.p.k.) obowiązuje od czasu ustalonego w przepisie końcowym ustawy. Ustawy nowelizujące tę ustawę obowiązują bądź od ich promulgacji tj. ogłoszenia w Dzienniku Ustaw bądź od określonego w ustawie dalszego terminu, od którego ustawa wejdzie w życie (tzw. vacatio legis).
2. W Polsce w zakresie prawa karnego procesowego obowiązuje reguła terytorialności. Oznacza ona, że przepisy k.p.k. stosuje się na obszarze państwa polskiego. Przepis ustawy stanowi, że postępowanie karne w sprawach należących do właściwości sądów toczy się według przepisów k.p.k. (art. l k.p.k.). Terytorium państwa określają przepisy prawa międzynarodowego. Obszar ten obejmuje także polskie statki morskie i powietrzne. Przepisy polskiego prawa karnego procesowego stosuje się również w przypadku rekwizycji tj. udzielania w Polsce pomocy prawnej na wniosek sądu lub prokuratora państwa obcego (art. 588 § 4 k.p.k.). Jeżeli jednak żądana czynność procesowa byłaby sprzeczna z zasadami porządku prawnego Polski lub naruszałaby jej suwerenność, sąd i prokurator odmawiają udzielenia pomocy prawnej (art.. 588 § 2 k.p.k.). Od zasady stosowania polskiej procedury karnej (k.p.k.) na terytorium Polski przewiduje Ustawa pewne wyjątki:
a) jeżeli czynność przy udzielaniu pomocy prawnej w Polsce dokonywana jest na wniosek sądu lub prokuratora państwa obcego należy uwzględnić życzenia tych organów w przypadku, gdy wnoszą o zastosowanie szczególnego trybu postępowania lub szczególnej formy, jeżeli nie jest to sprzeczne z zasadami porządku prawnego w Polsce (art.. 588 § 4 k.p.k.) np. odebranie przyrzeczenia zgodnie z przepisami państwa obcego.
b) Wezwany z zagranicy Świadek lub biegły nie będący obywatelem polskim, który stawi się dobrowolnie przed sądem nie może być ani ścigany, ani zatrzymany, ani też tymczasowo aresztowany zarówno z powodu przestępstwa będącego przedmiotem danego postępowania karnego, jak i jakiegokolwiek innego przestępstwa popełnionego przed przekroczeniem polskiej granicy państwowej. Nie może być także w stosunku do niego wykonana kara orzeczona za takie przestępstwo (art. 589 § l k.p.k.).
Przepisy polskiego k.p.k. stosuje się w określonych sytuacjach także poza granicami kraju. W przypadku zwrócenia się sądu lub prokuratora do polskiego przedstawicielstwa dyplomatycznego lub urzędu konsularnego o dokonanie czynności procesowej związanej z osobą przebywającą za granicą, która ma obywatelstwo polskie stosuje się do wykonania tych czynności przepisy k.p.k. (art.. 586 § l k.p.k.). Wykonaniu w Polsce podlegają natomiast jedynie wyroki sądów krajowych. Wyroki sądów zagranicznych nie stwarzają powagi rzeczy osądzonej (res indicata), ani też zawisłości sprawy (lis pendens) i sprawa podlega rozpoznaniu przez sąd krajowy na zasadach ogólnych.
§ 4. Wykładnia przepisów prawa karnego procesowego
1. Wykładnię prawa określa się jako działalność interpretacyjną polegającą na ustaleniu znaczenia przepisów prawa. Dotyczy ona wszystkich gałęzi prawa, a więc także prawa karnego procesowego.
2. Uwzględniając podmiot dokonujący wykładni dzieli się wykładnię na:
1) wykładnię organów - prawotwórczą (Sejm, Trybunał Konstytucyjny);
2) wykładnię sądową,
3) wykładnię innych podmiotów (np. naukową).
3. Ze względu na moc wiążącą wykładni wyróżnia się:
1) wykładnię powszechnie obowiązującą;
2) wykładnię z ograniczoną mocą wiążącą oraz
3) wykładnię nie obowiązującą.4. Kryterium metody dokonywanej wykładni pozwala na wyodrębnienie wykładni:
1) gramatycznej;
2) logicznej;
3) systemowej;
4) historycznej;
5) celowościowej.
5. W przepisach prawa uregulowane są niektóre rodzaje wykładni. Sąd Najwyższy uprawniony jest do ustalania powszechnie obowiązującej wykładni ustaw.
Sąd Najwyższy podejmuje też uchwały o charakterze ogólnym, mające na celu wyjaśnienie przepisów prawnych budzących wątpliwości w praktyce lub których stosowanie wywołało rozbieżności w orzecznictwie (art.13 pkt.. 3/ Ustawy o SN) oraz uchwały zawierające rozstrzygnięcia zagadnień prawnych budzących poważne wątpliwości w konkretnej sprawie (art. 441 § l k.p.k., art. 13 pkt.. 4/ Ustawy o SN).
6. W prawie karnym procesowym szczególne znaczenie ma zagadnienie analogii. Analogię stosuje się w przypadku kiedy istnieją w systemie pewne luki lub niejasności i nie można rozstrzygnąć pewnych kwestii na podstawie norm należących do systemu. Odróżnienia przy tym wymaga luka w prawie niezamierzona tj. brak normy dotyczącej rozstrzygnięcia kwestii od celowego nieuregulowania problemu w ustawie np. brak legalnych reguł dowodowych w k.p.k. Rozróżnia się dwie sytuacje stosowania analogii. Przepis stosuje się do
wypadku podobnego do tego, który dana norma przewiduje (analogia legis) albo przypisuje się określonej sytuacji skutki prawne na podstawie kilku przepisów lub całokształtu przepisów dziedziny prawa (analogia iuris). W prawie karnym procesowym stosowanie analogii jest dopuszczalne i potrzebne. Ustawa nie zawiera zakazu stosowania ani ograniczenia takiego, jak prawo karne w art. l k.k. (nullum crimen sine legę). Jednakże pewne ograniczenia wynikają z zasad ogólnych. Są to następujące zakazy:
1. nie należy rozszerzać zakazu wyjątków przewidzianych w ustawie;
2. nie powinno się ograniczać uprawnień gwarancji uczestników procesu;
3. niedopuszczalne jest stosowanie analogii na niekorzyść oskarżonego;
4. nie można zwiększać stosowania środków przymusu.
§ 5. Podmioty i uczestnicy procesu karnego
1. Podmiotami procesu są głównie organy procesowe i strony postępowania. Organ procesowy jest nazywany panem procesu (dominis litis) w danym stadium procesu karnego. Jest to organ państwowy uprawniony do kierowania procesem, do wydawania stosownych rozstrzygnięć procesowych w określonych stadiach procesowych oraz do podejmowania innych czynności procesowych. W stadium postępowania przygotowawczego tym organem jest przede wszystkim, prokurator, a w niektórych sprawach: policja, UOP, ŻW i inne organy administracji państwowej. W stadium postępowania jurysdykcyjnego organami postępowania są: sąd pierwszej instancji (sądy rejonowe i wojewódzkie) i sądy drugiej instancji (sądy wojewódzkie i sądy apelacyjne). Określone uprawnienia posiada też Sąd Najwyższy. W stadium postępowania wykonawczego organy wykonujące orzeczenia określa przepis art. 2 KKW. Są to takie organy jak:
1) sąd pierwszej instancji,
2) sąd penitencjarny,
3) prezes sądu lub upoważniony sędzia,
4) sędzia penitencjarny,
5) dyrektor zakładu karnego, aresztu śledczego, a także dyrektor okręgowy i Dyrektor Generalny Służby Więziennej albo osoba kierująca innym zakładem przewidzianym w przepisach prawa karnego wykonawczego oraz komisja penitencjarna,
6) sądowy kurator zawodowy,
7) sądowy lub administracyjny organ egzekucyjny,
8) urząd skarbowy,
9) odpowiedni terenowy organ administracji rządowej lub samorządu terytorialnego, 10) inny organ uprawniony przez ustawę do wykonywania orzeczeń. W obecnym stanie prawnym w stadium postępowania wykonawczego uprawnienia stracił prokurator.
2. Strony procesowe są podmiotami sporu procesowego. Posiadają interes prawny w korzystnym dla siebie rozstrzygnięciu. W doktrynie przyjmuje się podział stron na dwa rodzaje: na stronę czynną i na stronę bierną. Stroną czynną jest podmiot, na żądanie którego proces się toczy. Strona czynna występuje z żądaniem rozstrzygnięcia co do kwestii odpowiedzialności oskarżonego (czyli strony biernej), którym jest podmiot przeciwko któremu jest skierowane oskarżenie i przeciwko któremu toczy się proces.
W postępowaniu przygotowawczym stroną czynną jest pokrzywdzony, a więc osoba fizyczna lub prawna, której dobro zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo (art..- 49 k.p.k.). Osoba ta z reguły zawiadamia o przestępstwie i czuwa nad korzystnym dla niej zakończeniem tego postępowania. Stroną bierną jest podejrzany, a więc osoba, co do której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów (art., 71 § l k.p.k.). W postępowaniu jurysdykcyjnym stroną czynną jest oskarżyciel, który występuje do sądu z żądaniem ukarania i wniosek ten popiera. Rozróżnia się oskarżycieli: publicznych, prywatnych i posiłkowych. Po stronie czynnej pokrzywdzony może wystąpić w roli powoda cywilnego, kiedy to dochodzi on w procesie karnym roszczeń majątkowych wynikających bezpośrednio z popełnienia przestępstwa. Stroną bierną jest oskarżony, a więc osoba, przeciwko której wniesiono akt oskarżenia. W stadium wykonawczym trójpodmiotowość nie ma takiego znaczenia, jak w stadium jurysdykcyjnym. Kontradyktoryjność jako walka stron występuje jedynie w toku orzekania sądu np. o warunkowym przedterminowym zwolnieniu skazanego. Stroną czynną jest wówczas prokurator, a stroną bierną skazany.
3. Uczestnikiem postępowania nazywamy podmioty, które występują w procesie karnym w roli prawem dla nich przewidzianej. Uczestnikiem procesu są:
2) obrońcy i pełnomocnicy,
3) przedstawiciele społeczni,
4) pełnomocnicy procesowi
5) uczestnicy postępowania dowodowego.Strony działają osobiście. Mogą też działać przez pełnomocników i obrońców. Obok strony biernej może działać obrońca. Ustawa przewiduje przypadki, kiedy udział ten jest obowiązkowy (art. 79 i 80 k.p.k.). Obrońca jest pomocnikiem w zakresie obrony oskarżonego a sporadycznie w pewnych czynnościach także go zastępuje (art. 446 i art. 479 § l k.p.k.). Pełnomocnik występuje po stronie czynnej. Działa obok lub zamiast oskarżyciela posiłkowego, oskarżyciela prywatnego lub powoda cywilnego. Przedstawiciel społeczny jest rzecznikiem interesu społecznego, a w konkretnym procesie może występować (obok oskarżyciela lub obrońcy). Może nim być przedstawiciel organizacji społecznej lub kolektywu żołnierskiego. Pomocnicy procesowi ułatwiają organowi procesowemu wykonanie jego funkcji albo ułatwiają porozumienie ze stroną. Zaliczyć do nich można przede wszystkim: protokolantów (art. 144-146 k.p.k.), operatorów nagrań dźwięku (art. 147 § l k.p.k.), tłumaczy (art. 204 k.p.k.), konwojentów (art. 356 § 2 k.p.k.). Są oni uczestnikami procesu, co wynika z powołanych przepisów kodeksu.
Uczestnikami postępowania dowodowego są przede wszystkim: świadek, który będąc osobowym źródłem dowodu dostarcza zeznań będących środkiem dowodowym w sprawie oraz biegły, którego zadaniem jest złożenie opinii jako środka dowodowego.
§ 6. Stosunki procesowe, przedmiot i podstawa procesu1. Stosunki procesowe to relatywizowane sytuacje prawne zachodzące pomiędzy organami i uczestnikami procesu. Należą one do kategorii stosunków prawnych, regulowanych przez prawo karne procesowe i powstają na podstawie norm prawa. Stosunków procesowych w postępowaniu karnym jest wiele. Zachodzą one pomiędzy wszystkimi uczestnikami procesu i organami procesowymi. Powstają one pomiędzy stronami (np. oskarżyciel-oskarżony, powód cywilny-oskarżony), pomiędzy stronami a innymi uczestnikami procesu karnego (np. pomiędzy oskarżonym a biegłym, tłumaczem), pomiędzy różnymi organami procesowymi, a także w obrębie organu procesowego (stosunek nadrzędności i podrzędności prokuratury, stosunek instancyjności w sądach). Stosunki procesowe mają różnorodny charakter: np. pomiędzy oskarżycielem a oskarżonym powstaje stosunek sporu procesowego; organ procesowy ze stronami wiąże stosunek procesowy nadrzędności, a wspólność interesów oskarżyciela publicznego i posiłkowego lub powoda cywilnego stwarza stosunek współdziałania. Stosunki zawiązują się i niekiedy przekształcają się w kolejnych stadiach procesu, gdy zmienia się pozycja organów, stron i innych uczestników postępowania karnego. Można wyodrębnić stosunki modelowe, wyznaczone przez ustawodawcę i naukę oraz konkretnie, jakie tworzą się faktycznie w konkretnych procesach.
2. Przedmiotem procesu jest kwestia odpowiedzialności karnej za czyn przestępny, a w procesie adhezyjnym również odpowiedzialność cywilna.
Kwestia odpowiedzialności może być wyrażona szeregiem pytań co do: faktu popełnienia przestępstwa, jego sprawcy, kwalifikacji prawnej i konsekwencji prawno-kamych. Podstawę prawną procesu karnego stwarzają ustanowione przepisy prawa.
3. Podstawę faktyczną procesu karnego stanowi dostatecznie uprawdopodobnione podejrzenie popełnienia czynu przestępnego rozwijane dowodowe w procesie do stopnia pewności sprawstwa oskarżonego. Przebieg procesu karnego jest podporządkowany dyrektywie badania dowodowego kwestii odpowiedzialności prawnej. Podstawa faktyczna procesu karnego musi być udowodniona w rygorach ustawowo określonych.
§ 7. Rodzaje procesu karnego i tryby ścigania
l. Można wyróżnić proces karny zasadniczy, którego celem jest realizacja państwowego prawa karania i procesy pomocnicze, które służą temu procesowi zasadniczemu. Celem procesu zasadniczego jest udzielenie odpowiedzi na elementarne pytania:
1) czy czyn przestępny zaistniał,
2) jaki był przebiegu zdarzenia faktycznego,
3) czy czyn został popełniony przez oskarżonego,
4) czy oskarżony jest winny oraz
5) czy i jaką karę należy wymierzyć lub jaki środek karny czy też zabezpieczający należy orzec.
Proces zasadniczy może toczyć w postępowaniu zwyczajnym lub szczególnym (np. uproszczonym, w sprawach o wykroczenia, prywatnoskargowym, nakazowym).
Każde postępowanie szczególne jest odpowiednią modyfikacją postępowania zwyczajnego. Modyfikacja z reguły polega na uproszczeniu lub pominięciu niektórych czynności procesowych (np. nie wydaje się niektórych postanowień w postępowaniu uproszczonym, nie przeprowadza się rozprawy głównej w postępowaniu nakazowym). Rzadko modyfikacja wyraża się w dodatkowych czynnościach np. posiedzenie pojednawcze (w trybie prywatnoskargowym). Poza procesem zasadniczym wyróżnia się procesy pomocnicze. Do nich należą:
1. proces zabezpieczający, np. zabezpieczenie ...
[ Pobierz całość w formacie PDF ]